پایگاه خبری تحلیلی ایراسین، جنگ تجاری دونالد ترامپ با چین، رقابت برای کنترل بازار مواد معدنی حیاتی را تشدید کرده است؛ موادی که در تولید محصولاتی از جمله خودروهای برقی، گوشی آی‌فون و تجهیزات نظامی نقش اساسی دارند و برتری چین در این حوزه را برجسته کرده‌اند.

در واکنش به تعرفه‌های تنبیهی رئیس‌جمهور آمریکا، چین محدودیت‌هایی بر صادرات گروهی از عناصر در دسته فلزات کمیاب وضع کرد. این اقدام، نگرانی شرکت‌های غربی، به‌ویژه خودروسازان آمریکایی را که وابسته به این مواد هستند، افزایش داد. ترامپ نیز در پاسخ، دستور بررسی تهدیدات امنیتی ناشی از وابستگی آمریکا به واردات مواد معدنی حیاتی را صادر کرد؛ روندی که معمولاً به اعمال تعرفه‌های گسترده منجر می‌شود. این رویارویی، تلاش‌های چند ساله برای ایجاد زنجیره‌های تأمین پیچیده اما شکننده در حوزه مواد معدنی حیاتی را با خطر مواجه کرده و چالش غرب برای رهایی از سلطه چین بر این بازار را برجسته کرده است.

مواد معدنی حیاتی و عناصر کمیاب چیستند؟

مواد معدنی حیاتی در گذشته به کالاهایی مانند قلع، نیکل و کبالت اطلاق می‌شد که برای بخش دفاعی اهمیت داشتند. اما امروزه طیف گسترده‌تری از مواد به‌عنوان «حیاتی» شناخته می‌شوند، زیرا در صنایع پیشرفته‌ای مانند انرژی پاک، نیمه‌هادی‌ها و فناوری‌های پیشرفته نقش کلیدی دارند. همچنین، خطر اختلال در تأمین آنها بالاست، چرا که استخراج یا فرآوری این مواد غالباً در اختیار یک کشور - در بسیاری از موارد چین- قرار دارد. اتحادیه اروپا بیش از ۳۰ نوع از این مواد را به دلیل اهمیت اقتصادی و خطرات تأمین، در فهرست خود قرار داده است، در حالی که دستور اجرایی ترامپ دامنه گسترده‌تری شامل حدود ۵۰ نوع ماده، از جمله روی و لیتیوم را در برمی‌گرفت.

عناصر کمیاب مانند دیسپروزیم، تربیوم و ایتریوم، گروه کوچکی شامل ۱۷ عنصر هستند که برخلاف نامشان، نسبتاً فراوانند. با این‌حال، استخراج آنها به دلیل غلظت کم‌شان دشوار است. این عناصر معمولاً به‌صورت ترکیبی یافت می‌شوند، که جداسازی هر یک را چالش‌برانگیز و پرهزینه می‌کند. ویژگی‌های مغناطیسی، درخشندگی و کاتالیزوری عناصر کمیاب، آنها را به موادی ضروری برای ساخت آهن‌رباهای قدرتمند در موتورها، توربین‌های بادی و تجهیزات الکترونیک تبدیل کرده است. همچنین، در تولید لیزرهای مورد استفاده در موشک‌ها و مبدل‌های کاتالیزوری نقش حیاتی دارند.

چرا این مواد معدنی این قدر مهم هستند؟

همان‌طور که زغال‌سنگ پایه‌های امپراتوری بریتانیا را تقویت کرد و ایالات متحده بر اساس منابع فراوان سوخت‌های فسیلی به قدرت جهانی تبدیل شد، رقابت بر سر کنترل تأمین مواد معدنی حیاتی به عرصه‌ای جدید تبدیل شده است. فناوری‌های مدرن مانند نیمه‌هادی‌ها، پهپادها و خودروهای برقی به این مواد وابسته‌اند و تسلط بر این حوزه‌ها به‌طور فزاینده‌ای برتری اقتصادی و نظامی جهانی را تعیین خواهد کرد. چین که سال‌ها برای تثبیت جایگاه خود در این بازار تلاش کرده، تصمیم گرفته با اعمال سیستم مجوزدهی، جریان عناصر کمیاب را کنترل کند. کارشناسان معتقدند این اقدام می‌تواند بسیار مخرب باشد، هرچند هنوز مشخص نیست که در عمل چگونه اجرا خواهد شد.

توماس کرومر، نویسنده وبلاگ «دیده‌بان عناصر کمیاب» (Rare Earth Observer)، معتقد است، عناصر کمیابی که در فهرست محدودیت‌های چین قرار گرفته‌اند، مواردی هستند که پکن تقریباً کنترل کامل بر آنها دارد و این انتخاب «برای ایجاد بیشترین تأثیر بر مجتمع نظامی- صنعتی آمریکا» انجام شده است.

یکی از پرسش‌های مهم در اجرای رژیم جدید صدور مجوز، میزان ذخایر موجود در کشورهای غربی و شرکت‌های آنهاست. نگهداری موجودی چندساله از مواد معدنی حیاتی امری غیرمعمول نیست، زیرا مقدار آنها معمولاً کم است. یونوت لازار، مشاور شرکت تجزیه و تحلیل کالاهای اساسی CRU، گفته که تأثیر محدودیت‌ها طی دو ماه به کاربران منتقل خواهد شد و این امر طیف گسترده‌ای از صنایع را در وضعیت اضطراب و عدم اطمینان قرار خواهد داد.

منشأ تسلط چین کجاست؟

چین بدون شک بازیگر اصلی در حوزه مواد معدنی حیاتی است، اما تسلط آن عمدتاً در بخش موسوم به «میانی» - یعنی پالایش و فرآوری فلزات - نسبت به خود استخراج معادن بیشتر است. دیوید مریمن، مدیر تحقیقات در مؤسسه مشاوره Project Blue، اظهار کرده پکن محدودیت‌های صادراتی را بر عناصر کمیابی اعمال کرده که بیشترین کنترل را بر عرضه جهانی آنها دارد، و همین امر امکان ایجاد بیشترین اختلال را فراهم می‌کند. او می‌گوید علاوه بر اینکه این اقدام به عنوان یک تاکتیک مذاکره در جنگ تجاری فزاینده بین چین و آمریکا عمل می‌کند، به حفاظت از تولیدکنندگان داخلی در چین کمک خواهد کرد و در عین حال رقابت‌پذیری آمریکا را در حوزه خودروهای برقی، الکترونیک و پردازش تضعیف می‌کند.

سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده در ماه مارس اعلام کرد که چین در تولید ۳۰ مورد از ۴۴ ماده معدنی حیاتی، از آرسنیک تا تنگستن، پیشتاز است. در یک مطالعه پیشین، این سازمان گفته بود موادی که تصور می‌شود بیشترین ریسک تأمین را داشته باشند، عبارتند از: گالیوم (ضروری برای نیمه‌هادی‌ها و دوربین‌های دید در شب)، کبالت (فلزی حیاتی برای صنایع هوافضا و باتری‌ها) و نئودیمیوم (یک عنصر کمیاب سبک مورد استفاده در آهن‌رباهای دائمی). سر میک دیویس، رئیس سابق شرکت معدنی «ایکس‌تراتا» و مدیر فعلی «ویژن بلو» که یک سرمایه‌گذار مهم معدنی است، در کنفرانسی در واشنگتن اظهار داشت که چین به دلیل سرمایه‌گذاری‌های گسترده در فرآوری این مواد در داخل مرزهای خود، از مزیت راهبردی و رقابتی برخوردار است. وی افزود: «این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که اروپا و آمریکا عملاً در خواب بوده‌اند.»

پکن روی چه کسی حساب می‌کند؟

این موضوع به نوع ماده معدنی بستگی دارد. در برخی موارد، چین تقریباً خودکفا است. به‌عنوان‌مثال، در سال ۲۰۲۳ چین بیش از سه‌چهارم گرافیت جهان را استخراج کرد؛ ماده‌ای که بخش اصلی آند باتری را تشکیل می‌دهد. با این‌حال، این کشور سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای برای تأمین منابع معدنی در خارج از کشور انجام داده است؛ گاهی در ازای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها. چین وابستگی خود به کشور همسایه، میانمار، را برای تأمین عناصر کمیاب سنگین افزایش داده است، زیرا منابع داخلی کاهش یافته‌اند اما همچنان به مواد اولیه برای پالایش و جداسازی نیاز دارد.

آفریقای جنوبی فلزات گران‌بهایی مانند پلاتین و رودیوم را تأمین می‌کند که در مبدل‌های کاتالیزوری و سلول‌های سوختی هیدروژنی کاربرد دارند، و شرکت «انگلو امریکن پلاتینوم» (Anglo American Platinum) در این زمینه پیشرو است.

گروه‌های چینی مثل Zijin Mining، Huayou Cobalt و CMOC نیز معادنی در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین خریداری کرده‌اند که لیتیوم، نیکل و کبالت تولید می‌کنند - فلزات حیاتی برای ساخت باتری‌ها.

با این حال، طبق اعلام اداره آمار چین در روز جمعه ۹ می، فروش خارجی عناصر کمیاب ۱۶ درصد نسبت به ماه مارس کاهش یافت و به ۴,۷۸۵ تن رسید؛ هرچند که این مقدار همچنان بالاتر از رقم مشابه در سال گذشته بود.

چین در دو سال گذشته ترکیبی از محدودیت‌های صادراتی و ممنوعیت‌های کامل را بر دسته گسترده‌ای از مواد معدنی استراتژیک اعمال کرده است. کاربردهای این مواد طیف وسیعی از صنایع را شامل می‌شود، از لیزر و رادار گرفته تا آهن‌رباها، تجهیزات پزشکی و مهمات. حتی زمانی که کنترل‌های کمتری اعمال شد، فروش موادی مانند گالیوم و ژرمانیوم برای ماه‌ها به صفر رسید، زیرا شرکت‌ها به زمان نیاز داشتند تا مجوزهای لازم را دریافت کنند.

داده‌های گسترده‌تر تجارت در ماه آوریل نشان داد که اقتصاد چین به طور کلی در حال سازگاری با جنگ تجاری رو به وخامت با ایالات متحده است. مس، سنگ آهن و نفت خام از جمله نقاط روشن در زمینه تقاضای کالاهای اساسی بودند.

مصرف بالا باعث شد خرید فلز مس در سطح سال گذشته باقی بماند، در حالی که واردات کنسانتره به رکورد ۲.۹۲ میلیون تن رسید.

در مورد سنگ آهن، واردات برای اولین بار در سال جاری به بیش از ۱۰۰ میلیون تن بازگشت، زیرا اختلالات عرضه در استرالیا کاهش یافت و تقاضای فولاد، از جمله برای صادرات، نسبتاً پایدار ماند. با این حال، اقدامات برای کاهش تولید نشان‌دهنده شرایط دشوارتر در آینده است.

آیا آمریکا می‌تواند منابع جایگزین را تضمین کند؟

ایجاد زیرساخت‌های لازم برای تأمین مواد معدنی حیاتی و کاهش وابستگی آمریکا به چین سال‌ها زمان خواهد برد، زیرا شرکت‌ها باید مراحل طولانی تحقیق، دریافت مجوز و ساخت را طی کنند.

بااین‌حال، اختلالات بازار و افزایش قیمت‌ها می‌توانند در نهایت به تنوع‌بخشی زنجیره‌های تأمین کمک کنند، زیرا قیمت‌های بالاتر سرمایه‌گذاری در معادن و تأسیسات فرآوری جدید را جذاب‌تر می‌کند.

ویلیس توماس، مدیر بخش مشاوره گروه تحلیلی کالاهای CRU، اظهار کرد: «این روند ساده نیست. حداقل دو سال طول می‌کشد تا هرگونه بحران شدید تأمین واقعاً مدیریت شود.»

سرمایه‌گذاران ممکن است برای تأمین مالی پروژه‌های جدید مردد باشند، زیرا چین توانایی دارد با افزایش تولید و اشباع بازار، قیمت‌ها را به شدت کاهش دهد.

چالش دیگر این است که مواد معدنی حیاتی بسیار تخصصی هستند و اغلب مطابق با مشخصات مشتری تولید می‌شوند.

کارشناسان معتقدند که برای ایجاد یک زنجیره تأمین مستقل، مکانیزم‌های حمایتی بلندمدت دولتی مانند تأمین مالی امتیازی، و همچنین ذخایر مواد خام از کشورهای غیر از چین ضروری خواهند بود.

بااین‌حال، تحقیقات آمریکا درباره مواد معدنی حیاتی و وخامت روابط این کشور با کانادا - که یک قدرت معدنی محسوب می‌شود - می‌تواند تلاش‌های بین‌المللی برای تنوع‌بخشی به زنجیره‌های تأمین این مواد را مختل کند.

تیموتی پوکو، مدیر بخش کالاها در گروه اوراسیا که یک مؤسسه مشاوره ریسک سیاسی است، اظهار کرد: «بسیاری از سیاست‌های ترامپ ممکن است در نهایت به ضرر خودش باشند، به‌ویژه تأثیرات زنجیره‌ای ناشی از نحوه مدیریت تجارت توسط او.»

منبع: Financial Times ‌